لسان العرب (کتاب)

«لسان العرب» لغت نامه ای عربی به عربی است که توسط اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌ ج‍م‍ال ‌ال‍دي‍ن م‍ح‍م‍د ب‍ن م‍کرم اب‍ن م‍ن‍ظور الاف‍ري‍ق‍ی ‌ال‍م‍ص‍ری، تألیف شده است.

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب، لغت نامه‌اى بزرگ است و علت عمده شهرت ابن منظور نیز همین کتاب اوست.

کتاب «لسان العرب» از حیث تفصیل و کثرت مواد لغات و فراوانى شواهد و توجیهات زبانى در میان قاموس هاى زبان عربى بى‌همتاست. ابن منظور در این کتاب، ریشه‌هاى لغات را به پیروى از جوهرى بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است. بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایى ریشه‌ها در مرتبه اول، حرف پایانى است، پس از آن حرف نخست و سرانجام حرف میانى است.

این کتاب علاوه بر معانى واژه‌ها، شامل احادیث، آیات قرآن کریم، بحث هاى تفسیرى، معجزات قرآن، سخنان بزرگان، ضرب المثل ها و اشعار فراوان مى‌باشد. ابن منظور کتاب «لسان العرب» را بر مبناى لغت نامه‌هاى زیر نگاشته و آنها را «اصول خمسه» نامیده است:

1. تهذیب اللغة، نوشته ابومنصور، محمد بن احمد ازهرى (درگذشت ۳۷۰ هجرى)
2. المحکم والمحیط، نوشته ابوالحسن، على بن اسماعیل بن سیده اندلسى (درگذشت ۴۵۸ هجرى)
3. الصحاح نوشته ابونصر، اسماعیل بن حماد جوهرى (درگذشت ۳۹۳ هجرى)
4. حواشى بر الصحاح، نوشته ابن برى (درگذشت ۵۸۲ هجرى)
5. النهایة فی غریب الحدیث والأثر، نوشته ابن اثیر (درگذشت ۶۰۶ هجرى)

ابن حجر و سیوطى و زبیدى، «جمهرة» را نیز از منابع لسان العرب شمرده‌اند. اما به نظر مى‌رسد ابن منظور مستقیماً از «جمهرة» بهره نبرده و منقولات او به طور غیرمستقیم و از طریق منابع دیگرى است، لذا نمى‌توان «جمهرة» را از منابع «لسان» به شمار آورد.

انگیزه نگارش

ابن منظور در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش لسان العرب این گونه بیان مى‌فرماید: از دیرباز پیوسته به مطالعه کتاب هاى لغت مشغول بودم تا از شیوه و انگیزه نگارش آنها آگاهى یابم که آنها را بر دو دسته یافتم:

1. گروهى بسیار زیبا مباحث را جمع‌آورى کرده‌اند اما خوب آنها را ارائه نداده‌اند.
2. گروهى مباحث را زیبا ارائه داده‌اند اما خوب جمع آورى نکرده‌اند.

لذا بر آن شدم تا کتابى را به نگارش درآورم که شامل تمام واژه‌هاى لغت‌نامه‌هاى معتبر باشد و آن را به ترتیب کتاب صحاح جوهرى مرتب کردم و مزین به آیات قرآن و ذکر معجزات آن و روایات ارزشمند و سخنان زیبا نمودم.

انتقاد ابن منظور به دیگر کتاب‌هاى رایج لغت در عصر و دوران خود اینست که غالباً از ترتیب و سبک زیبایى برخوردار نیستند و مطالب را به راحتى در اختیار خواننده قرار نمى‌دهند.

ویژگى‌های کتاب

از دیدگاه ابن منظور هیچ یک از لغت نویسان پیشین، دو جنبه گردآورى و ساماندهى را یک جا به کمال نرسانده‌اند. او ویژگى آثار لغوى دیگر را تأکید بر مآخذ و روایت هاى شفاهى مى‌دانست و تازگى کار خود را در تکیه کامل بر کتب لغت مى‌دید.

ابن منظور به عقیده خویش توانسته است آراء پراکنده لغویان مشرق و مغرب را گرد آورد و جامعیتى به لسان دهد که گذشتگان به سبب عدم نقل تمام از سایر لغت نامه‌ها به آن نرسیده بودند. بنابراین کتاب «لسان العرب» شامل نظریات مهمترین و معتبرترین لغت نامه‌هاى رایج در زمان مؤلف پیرامون واژه‌هاست.

وى چنانکه خود مى‌گوید، روى هم رفته در نقل از منابع امین است، جز آن که غالبا مأخذ قول را ذکر نکرده و گاهى در نقل از متن اصلى عبارتى را انداخته است. همچنین کثرت لغات و شواهد و عدم تلفیق نقلهاى گوناگون در مواردى سخن او را به آشفتگى و تکرار کشانده است.

شرح و تعلیقات بر کتاب

از میان کارهایى که در نقد و اصلاح این اثر صورت گرفته است، دو کتاب با عناوین «تصحیح لسان العرب» از احمد تیمور (قاهره ۱۳۳۴-۱۳۴۳ قمرى) و «تحقیقات و تنبیهات فی معجم لسان العرب» از عبدالسلام هارون (بیروت ۱۴۰۷ قمرى) قابل ذکر است.

همچنین لسان العرب از آنجا که شامل انبوهى از شواهد شعرى است، پیوسته مورد توجه محققان قرار داشته است. در حدود سال ۱۹۶۰ میلادى حمید الله همه شواهد شعرى آن را استخراج نمود و بر حسب قافیه آنها منظم کرد و دست نویس مجموعه آنها را به صورت نُسخ تصویرى در اختیار محققان فرانسوى قرار داد.

وضعیت نشر

لسان العرب نخست در بولاق در سال ۱۲۹۹ - ۱۳۰۸ قمرى در ۲۰ جلد با مقدمه احمد فارس شدیاق چاپ شد. بعد از آن هم بارها به چاپ رسیده است، از جمله در بیروت سال ۱۳۷۴ - ۱۳۷۵ قمرى در ۱۵ جلد و نیز در همانجا در سال ۱۳۸۹ قمرى در ۳ جلد بزرگ زیر عنوان «لسان العرب المحیط» با پیوستى از اصطلاحات علمى جدید.

در سال ۱۴۰۷ قمرى خلیل احمد عمایز فهرستى مفصل از این کتاب در ۷ جلد تدوین کرد و ۳ جلد اول آن را به فهرست آیات، احادیث، روایات و اعلام و ۴ جلد آخر را به شواهد شعرى اختصاص داد. این کتاب در بیروت به چاپ رسیده است.

در چاپ اخیر و برخى از چاپ هاى تازه‌تر، ریشه‌ها را مطابق شیوه رایج به ترتیب حروف نخستین آنها نظم داده‌اند.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر ۲ [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی.

متن کتاب

لسان العرب